Možda niste znali da riječ “lavirint” potiče sa Krit. Osim na nešto sjevernijem Santoriniju, i na ovom ostrvu je prije više od 4000 godina (mnogo prije dolaska Grka) živjela najstarija evropska civilizacija – Minojci. Njihovo sjedište bilo je u Knososu (Knossos), danas velikom arheološkom nalazištu desetak kilometara sjeverno od glavnog grada Herakliona, gdje su sagradili palatni kompleks okružen dvospratnim i trospratnim kućama.
Fotografije i tekst: Ivana Dukčević
Njihova civilizacija – arhitektura, zidno slikarstvo i način života bili su puni života i toliko moderni, da se šetajući kroz iskopine i gledajući ostatke u Arheološkom muzeju Herakliona, zapitate šta su savremeni ljudi ustvari izmislili! Najpoznatija legenda vezana za palatu jeste ona o lavirintu, u kojem je godinama bilo utamničeno stvorenje po imenu Minotaur (pola bik, pola čovjek), a kojeg je ubio atinski princ Tezej.
Poluostrvo Akrotiri – plaža na kojoj je sniman film “Grk Zorba”
Prije oko 100 godina, Knosos je otkrio engleski arheolog Artur Evans. Na osnovu mnogih fragmenata koje je pronašao, prilično je rekonstruisao lokalitet, sa čime se mnogi naučnici nisu složili. Ono što ni on, niti bilo ko drugi do sada nije uspio, jeste – da dešifruje njihovo pismo.
Zajednička ulaznica za lokalitet u Knososu i Arheološki muzej u Heraklionu (8 km od Knososa) košta oko 12 eura, ali vrijedi svaku paru. Zidno slikarstvo sa ljiljanima, delfinima, majmunima, mladićima koji preskaču bika i povorkom mladih žena, oslikano je izuzetno jarkim bojama. Tron kralja Minosa, vaze sa hobotnicama i morskim zvijezdama, a zatim i kade od terakote, zmijske boginje i zlatne minđuše u obliku pčele; sarkofazi i mnoštvo “dvosjeklih sjekira” – simbola Minojskog kraljevstva… I sve to u vrijeme dok su u koninentalnoj Evropi ljudi još živjeli u kolibama od blata!
Heraklion
Glavni grad Krita je Heraklion (na grčkom: Iraklio – od “Herakle” tj. Herkules) i nalazi se na sjevernoj obali Krita. Najveći je grad na ostrvu i ima 116 000 stanovnika. Osim njega, na Kritu postoje još dva nešto manja grada, oba takođe na sjevernom dijelu ostrva: Retimno (Rethymno) u središnjem dijelu i Hanja (Hania), u zapadnom. Ono što je karakteristika svih njih je činjenica da su dugo bili pod Mlecima (Venecijancima), a zatim i Turcima, pa je arhitektura starih dijelova grada ustvari kombinacija ovih stilova. Osim gradskih bedema, svuda ćete viđati drvene doksate, minarete i turske dijelove arhitekture u kombinaciji sa venecijanskim kamenim fontanama, Lođama (Mletačkim upravnim zgradama), a sve šetajući uskim kamenim ulicama, između često jarko ofarbanih kuća, pretvorenih u pansione ili restorane. Neke od njih su stare venecijanske vile koje su pretvorene u butik hotele sa po 4 – 5 soba, u kojima je i namještaj, kao i uostalom cjelokupni ugođaj – kao ste se vratili u vrijeme vladavine Mletaka.
Hania
Grad Hanja ima veoma interesantnu, veliku pokrivenu gradsku tržnicu, prelijepu rivu sa Pomorskim muzejem, svetionikom i bijelim kočijama na iznajmljivanje, pa drži reputaciju najljepše od svih, ali joj je Retimno ozbiljno za petama. U njemu ćete vidjeti slične stvari, ali i radionice za izradu lira (vrsta muzičkog instrumenta sličnog tamburi) i veliku venecijansku tvrđavu. U Heraklionu posjetite Arheološki muzej i prošetajte kako starim tako i novim dijelom grada. I u njemu postoje venecijanske fontane koje krase omanje trgove, a na kojima možete sjesti u drvene kafanske stolice, pored na primjer turbeta u kome se kuha turska kafa.
Interesantnu arhitekturu na Kritu čine crkve i manastiri. Većina njih ne liči previše na one pravoslavne koje možete vidjeti u kopnenoj Grčkoj, a nemaju sličnosti ni sa svedenim kikladskim stilom (kao na Santoriniju). Bivše katoličke, većinom podsećaju na one italijanske u na primjer, Dalmaciji.
Arhitektonski najinteresantniji su manastiri. Jedan od njih, Manastir Arkadiu (Moni Arkadiou) – za svaku je preporuku. Većina kritskih manastira sazdana kao veliki, pravougaoni kompleks zgrada (u obliku visokih zidina), koje okružuju centralnu crkvu. Kada kroz prolaz uđete u Moni Arkadiu, prvo što vam padne napamet je – Meksiko ili italijanski “špageti” vesterni. Da u ovom lijepo uređenom dvorištu nema pregršt saksija sa brižljivo njegovanim cvijećem, sljedeće što bi bilo logično je da ugledate “gringa” sa konjem privezanim uz zgradu! Sve izgleda kao oaza: kamena crkva i do korijena sasušeno drvo pored nje, drvene grede “ugrađene” u spoljni dio kuće od okerastog kamena … I puno, puno cvijeća. U istoriji Krita, manastir je poznat po velikoj opsadi za vrijeme turske okupacije, u kojoj su mnogi mještani poginuli.
Još jedan sličan manastir, nalazi se na krajnjem sjeveroistočnom dijelu Krita, i gotovo da ga ne možete zaobići ako krenete put čuvene plaže – Vai. Manastir Toplu (Moni Toplou) u svom kompleksu ima i tipičnu kamenu vjetrenjaču, u kojoj možete vidjeti stari žrvanj koji je mljeo žito.
12 km istočno, kroz golet po kojoj se veru male, kratkonoge divlje koze (kri-kri), a na kraju svakog puta za istok ostrva nalazi se jedina plantaža stoljetnih palmi u Evropi – Vai. Obzirom da je bliže Africi nego Evropi, ovo ne treba da čudi, kao i činjenica da su Grci ovo dobro iskoristili, te su ovde napravili mali tropski raj za turiste. Zbog svoje visine (i širine), palme prave debelu hladovinu, pa je sama plaža i koncipirana tako da u gornjoj polovini postoje “separeie” sa par ležaljki među palmama, a u donjem klasični redovi ležaljki, i suncobrani od palminog lišća. U jednom dijelu plaže nalazi se kafić, a malo dalje i restoran, u podnožju brda. Na minut hoda stepenicama uzbrdo odvešće vas na mali vidikovac, odakle se pruža pogled na cijeli Vai.
Vai
Između prestolnice Herakliona i plaže Vai, nalazi se simpatični gradić Agios Nikolaos, smješten dijelom na brdašcetu, a dijelom u njegovom podnožju. Centar ovog mjesta nalazi se na jezeru, tj. dijelu mora koje je “ušlo” u kopno, a oko kojeg su Grci sagradili kuće, podigli restorane i napravili prizor atraktivnim.
Kažu da je osim juga, još jedino zapadna obala sjevernog dijela Krita u konkurenciji za neopisivu ljepotu prirode. Na samom zapadu, kad prestane svaki asfalt, poluostrvom Gramvousa ka sjeveru poslije 15-tak km stiže se do litice. Odatle, daleko dole vidjet ćete fantastičan prizor – ostrvo koje je tankom niti povezano sa kopnom. Ispred vas je Balos – plaža u vidu lagune, sa tirkiznim morem u svim svojim prelivima, do koje se stiže nizbrdo, uz popriličan broj stepenica. To je ujedno i krajnja sjevero-zapadna tačka Krita.
Jedna od najljepših, ali izuzetno posjećenih plaža na sjeveru ostrva je “Sun beach” kod mjesta Malia, blizu turističkog gradića Hersonissos (sa nekoliko bazena sa toboganima i igračkama za naduvavanje – mali raj za djecu). Za one malo mlađe, na Kritu postoje 3 zvanična akvaparka, i više onih koji navodno nude besplatan ulaz, ali vam posle većinu toga naplate, pa vas sveukupno ispadne skuplje. Jedan akvapark se nalazi blizu Hanje (na Akrotiriju), a ostala dva: 10 km zapadno (Anopolis Water Park) i 5 km južno od Hersonisosa (Aqua Splash Water Park).
Jednaku zabavu i za djecu, kao i za one koji to odavno više nisu, doživjet ćete u akvarijumu, zgradi u obliku stilizovanog broda – CretAquarium. Nalazi se na oko 20 km istočno od Herakliona i u njemu ćete se nauživati gledajući biljni i životinjski svijet Mediterana. U ogromnim, kao i u onim znatno manjim akvarijumima između ostalog vidjet ćete i murine, škarpine, ajkule i velike raže, morske zvijezde, ježeve i hobotnice, jastoge, sase i fluorescentne svjetleće meduze…
Malia
Na poluostrvu Akrotiri kod Hanje, na predivnoj zelenoj laguni plaže Stavros, snimljen je jedan od kultnih filmova sredine XX veka – “Grk Zorba”, po knjizi Nikosa Kazantsakisa “Alexis Zorba”, u kojem je glavnu ulogu igrao Antony Queen. U mjestu i danas postoji kafana-restoran koja se, naravno zove – “Zorba’s”.
I na samom kraju, ako vam ostane vremena posjetite rodno selo ipak najčuvenijeg Krićanina – Domenikosa Theotokopoulosa ili, za one manje upućene – El Greka (“El Greco”, na španskom – “Grk”). Samo 3 km od auto-puta Heraklion – Retimno, u malenom selu Fodele u XVI vijeku rodio se mladić koji će otploviti prvo za Veneciju, a zatim za Španiju i tamo postati jedan od najpoznatijih svjetskih slikara – dvorski slikar španskog kralja! Selo se nalazi u podnožju nevelikog planinskog klanca, a poznato je i po plantažama mandarina. Boraveći u njemu imat ćete osećaj kao da je vreme stalo.
Na kraju jedne od plantaže mandarina, smještena je renovirana, kamena kuća sa ravnim krovom – rodna kuća El Greka, koja je često zatvorena. Ipak, ne mogu da se sjetim boljeg i mirnijeg mjesta za jutarnju kafu od male kamene kafanice, izgrađene u istom ruralnom stilu, podignute zbog turista tik uz ovu kuću. Iznad drvenih stolova i stolica, svoje grane teške od plodova izvio je veliki rogač, a jedina buka koja se ovdje čuje su zrikavci.
