Osmansko carstvo ostalo je upamćeno kao jedna od najvećih vojnih i ekonomskih sila u historiji čovječanstva . Trajalo je duže od šest vijekova, od 1299. do 1922. godine, kroz vladavinu 36 sultana.
Osim po snažnoj vojsci i razvijenoj trgovini, upamćeno je i po impresivnim dostignućima u mnogim područjima od arhitekture do astrologije.
Na vrhuncu moći, tokom 16. stoljeća, ovo carstvo je obuhvatalo teritoriju površine od oko 22,9 miliona km2 – Anadoliju, Bliski Istok, dijelove Sjeverne Afrike, dobar dio Jugoistočne Evrope, sve do Kavkaza, mada je dobar dio te teritorije bio pod indirektnom kontrolom centralne vlade. Carstvo je bilo smješteno napola između Istoka i Zapada, tako da je tokom svog 600-godišnjeg postojanja bilo u međusobnim odnosima sa Istokom i sa Zapadom.
Osman I
Osman I Gazi, je ušao u historiju kao prvi sultan Osmanskog carstva, kada je 1299. godine proglasio nezavisnost svoje male zemlje od Seldžuka i uzeo titulu sultana, te je ubrzo uspio osvojiti cijeli zapadni dio Male Azije.
Prvi sultan rođen je 1258. godine u vizantijskoj provinciji Bitiniji, a umro je prirodnom smrću u Bursi 1326. godine, nakon čega je vlast prešla na njegovog sina, poznatog kao Orhan I Gazi. Pod njim se malo tursko pleme konačno pretvorilo u jaku državu sa jakom vojskom. A danas po njemu ime nosi malo mjesto nadomak Burse.
Četiri prijestolnice
Glavni gradovi Osmanskog Carstva su se mijenjali u različitim epohama. Osnovano je u Bilečiku a status prijestolnice imali su gradovi Bursa, Iznik, Edirne i Istanbul. Najduže, više od 450 godina, bio je Istanbul.
Na svom vrhuncu, Carstvo je uključivalo mnoga važna mjesta klasične starine, među kojima su Homerov Olimp, Zeusova Evropa, Ijin Bosfor, Dijanin hram u Efesu, sarkofag Aleksandra Velikog, Rajski vrtovi, Nuhova (Noina) Gora Ararat, Ibrahimova (Avramova) oaza i izvori, Nil, Besjeda na gori, brijeg Golgota.
Sedam perioda Carstva
Historičari dijele postojanje Otomanskog carstva u sedam glavnih perioda:
- Formiranje Osmanskog carstva (1299-1402) – period vladavine prva četiri sultana carstva: Osmana, Orhana, Murada i Bajazita.
- Osmansko međukraljevstvo (1402–1413) – jedanaestogodišnji period koji je započeo 1402. godine nakon poraza Osmanlija u bici kod Angore i tragedije sultana Bajazita I i njegove žene u zarobljeništvu kod Tamerlana. U tom periodu vodila se borba za vlast između Bajazidovih sinova, iz koje je najmlađi sin Mehmed I Čelebi izašao kao pobjednik tek 1413. godine.
- Uspon Osmanskog carstva (1413-1453) – period vladavine sultana Mehmeda I, kao i njegovog sina Murata II i unuka Mehmeda II, završen je zauzimanjem Carigrada i uništenjem Byzantine Empire Mehmed II, nadimak “Fatih” (osvajač).
- Rast Otomanskog carstva (1453-1683) – period glavnog širenja granica Osmanskog carstva. Nastavljeno je pod vladavinom Mehmeda II, Sulejmana I i njegovog sina Selima II, a završilo se porazom Osmanlija u bici kod Beča za vrijeme vladavine Mehmeda IV (sina Ibrahima I Ludnog).
- Stagnacija Otomanskog carstva (1683-1827) – period koji je trajao 144 godine, a koji je započeo nakon pobjede kršćana u bici kod Beča zauvijek je okončao agresivne težnje Osmanskog carstva u evropskim zemljama.
- Propadanje Osmanskog carstva (1828–1908) – period koji karakteriše gubitak velike teritorije Osmanske države.
- Raspad Osmanskog carstva (1908–1922) je period vladavine dva posljednja sultana osmanske države, braće Mehmeda V i Mehmeda VI, koji je započeo nakon promjene oblika vladavine države u ustavne monarhije, i nastavio se do potpunog prestanka postojanja Osmanskog carstva (period obuhvata učešće Osmanlija u Prvom svjetskom ratu).
Glavnim i najozbiljnijim razlogom sloma Osmanskog carstva historičari nazivaju poraz u Prvom svjetskom ratu, uzrokovan superiornim ljudskim i ekonomskih resursa zemlje Antante.
Dan prestanka postojanja Carstva
Prvi novembar 1922. godine naziva se dan prestanka postojanja Osmanskog carstva, kada je Velika turska narodna skupština usvojila zakon o razdvajanju Sultanata i Kalifata (tada je Sultanat ukinut). Dana 17. novembra, Mehmed VI Vahideddin, posljednji osmanski monarh, 36. po redu, napustio je Istanbul britanskim ratnim brodom, bojnim brodom Malaya.
Dana 24. jula 1923. godine potpisan je sporazum u Lozani, kojim je priznata nezavisnost Turske. Dana 29. oktobra 1923. Turska je proglašena republikom, a Mustafa Kemal, kasnije poznat kao Atatürk, izabran je za njenog prvog predsjednika.
Ertogrul – posljednji predstavnik turske sultanske dinastije Osmanlija
Ertogrul Osman, unuk sultana Abdul-Hamida II, je većinu svog života proveo u New Yorku. Postao bi sultan Osmanskog carstva da Turska nije postala republika 1920-ih, a njegova zvanična titula, da je postao vladar, bila bi Njegovo Carsko Visočanstvo Princ Shahzade Ertogrul Osman Efendi.
Rođen je u Istanbulu 1912. godine, gdje je i preminuo u 97. godini, ali je većinu svog života proveo skromno u Njujorku.
Studirao je u Beču kada je saznao da je njegovu porodicu protjerao iz zemlje Mustafa Kemal Atatürk, koji je osnovao modernu Republiku Tursku na ruševinama starog carstva.
Osman se na kraju nastanio u New Yorku, gdje je živio preko 60 godina u stanu iznad restorana. Uvijek je tvrdio da nema političkih ambicija. U Tursku se vratio početkom 1990-ih na poziv turske vlade. Tokom posjete domovini, otišao je u palatu Dolmabahče u blizini Bosfora, koja je bila glavna rezidencija turskih sultana i u kojoj se igrao kao dijete.
Prema kolumnisti BBC-ja Rogeru Hardyju, Ertogrul Osman je bio veoma skroman i, kako ne bi skretao pažnju na sebe, pridružio se grupi turista da uđu u palatu. Njegova žena je u srodstvu sa posljednjim kraljem Afganistana.”
Tugra – lični pečat vladara
Tugra (togra) je lični znak vladara (sultana, halife, kana), koji sadrži njegovo ime i titulu. Od vremena ulubeja Orhana I, koji je na dokumente stavljao otisak dlana umočenog u mastilo, postalo je uobičajeno da se potpis sultana okružuje slikom njegove titule i titule njegovog oca, spajajući sve riječi u poseban kaligrafski stil – dobiva se daleka sličnost s dlanom. Tugra je nacrtana u obliku ornamentalno ukrašenog arapskog pisma ( ali i na perzijskom, turskom itd).
Tugra se nalazi na svim državnim dokumentima, ponekad na kovanicama i kapijama džamije. Za krivotvorenje tugre u Otomanskom carstvu bila je smrtna kazna.
Arhitektura
Arhitektura Osmanskog carstva, koja je u svijetu i dan-danas prepoznatljiva, se pojavila u sjeverozapadnoj Anadoliji u 13. stoljeću. Razvila se iz ranije seldžučke turske arhitekture, uz utjecaje vizantijske i iranske arhitekture zajedno s drugim arhitektonskim tradicijama na Bliskom istoku.
Njene osnove počivaju na arapskim građevinskim rješenjima, a njihova nadogradnja dolazi osvajanjem novih krajeva i preuzimanjem njihovih arhitektonskih rješenja. Osmanlije od svojih predaka Seldžuka naslijedili su smisao za polihromiju čiji su efekat postizali dekorativnim vezovima zidanja opekom i oblaganjem fajansom. Osmanska imperija oblikovala je tri arhitektonska stila – bursanski, ranocarigradski te klasični stil.
- Bursanski stil poseban se ogleda u izgradnji kvadratnih polja na pravougaonoj osnovi nad kojim se na četverougaonim stubovima nadvisuju kupole, a za njega je karakteristična i škrtost ukrasa, kao i njegovanje prostora u kojem se postiže potpuni mir i povezanost s Bogom. Najznačajnija građevina podignuta u ovom stilu je čuvena Jesil (zelena) džamija u Bursi.
- Ranocarigradski stil povezan je sa osvajanjem Istanbula i doticajem sa vrhunskim bizantskim arhitektonskim djelima po čijem se uzoru stvaraju novi stil gradnje. Po uzoru na Aja Sofiju osmanski graditelji konstruišu viseće kupole na carigradskim građevinama, u prvom redu džamijama. U ranocarigadskom stilu dominira tip džamije sa izduženim glavnim molitvenim prostorom ispod dviju jednakih kupola, ili ispod kupole i polukupole, sa bočnim prostorima i ulaznim potkupolnim trijemom. Najznačajnija građevina podignuta u ranocarigradskom stilu je džamija Sultana Mehmeda II Osvajača, ona predstavlja prvu džamiju na kojoj je vidljiv potpuni utjecaj konstruktivnog rješenja Aja Sofije.
- Klasičnim arhitektonski stilom izgrađene su najimpozantnije građevine Osmanskog carstva, a izgradnja džamije sultana Bajazita II u Istanbulu predstavlja početak ovog stila. Ovu džamiju gradi mimar Hajrudin, prethodnik čuvenog osmanskog mimara Sinana, koji u osmansku arhitekturu unosi novi vid gradnje. Tako prvi konstruira longitudinalni prostor ispod jedne centralne kupole i dvije polukupole koje se oslanjanju na snažne lukove na kojima leži centralna kupola. Njegovi naslijednici nisu donosili promjene u konstruiranju osmanskih građevina. Period stagnacije u osmanskoj arhitekturi traje sve do dolaska Sinana na poziciju glavnog mimara carstva. Smatra se da su mimar Sinan i njegova škola iza sebe ostavili preko tristotine sakralnih i svjetovnih građevina širom nekadašnjeg Osmanskog carstva. Osmanske građevine u Bosni i Hercegovini izgrađene su ovim stilom.
Odaje Osmanskog carstva
Putnik Theophile Gauthier pisao je o odajama gospodara Osmanskog carstva: „Odaje sultana su uređene u stilu Louis XIV, malo izmijenjen na orijentalni način: ovdje se osjeća želja da se ponovo stvori sjaj Versaillesa. Vrata, okviri prozora, arhitravi su izrađeni od mahagonija, kedra ili masivnog palisandra sa složenim rezbarijama i skupim željeznim okovom optočenim zlatnim čipovima. S prozora se otvara prekrasna panorama – ni jedan monarh svijeta nema ravnog pred njenom palatom.
Janjičari – “lavovi islama”
Janjičari (turski jeničeri (yenicheri) – novi ratnik), redovna pješadija Osmanskog carstva 1365-1826, su zajedno sa sipahijama i akindžijama (konjica) činili osnovu vojske u Osmanskom carstvu. Bili su dio pukovnija capykula (osobna garda sultana, koju su činili robovi i zarobljenici). Janjičarske trupe su također obavljale policijske i kaznene funkcije u državi.
Janjičarsku pješadiju stvorio je sultan Murad I 1365. godine od hrišćanske omladine od 12 do 16 godina. Uglavnom su u vojsku upisivani Jermeni, Albanci, Bosanci, Bugari, Grci, Gruzijci, Srbi, koji su kasnije odgajani u islamskoj tradiciji. Djecu regrutovanu u Rumeliji davali su na odgoj turskim porodicama u Anadoliji i obrnuto.
Janjičari su se smatrali sultanovim robovima, živjeli su u manastirima-kasarnama, u početku im je bilo zabranjeno ženiti se (do 1566) i obavljati kućne poslove. Imovina umrlog ili poginulog janjičara postala je vlasništvo puka. Osim vojne umjetnosti, janjičari su izučavali kaligrafiju, pravo, teologiju, književnost i jezike. Ranjenici ili stari janjičari primali su penziju. Mnogi od njih su otišli u civilne karijere.
Janjičari Osmanskog carstva imali su niz privilegija od 16. vijeka. dobili pravo sklapanja braka, bavljenja trgovinom i zanatima u slobodno vrijeme od službe. Primali su plaće od sultana, poklone, a njihovi zapovjednici unapređivani su u najviše vojne i administrativne pozicije imperija. Janjičarski garnizoni su se nalazili ne samo u Istanbulu, već i u svim glavnim gradovima Osmanskog carstva. Od 16. stoljeća njihova služba postaje nasljedna i oni se pretvaraju u zatvorenu vojnu kastu. Kao sultanova garda, janjičari su postali politička snaga i često su intervenisali u političke intrige, svrgavajući nepotrebne i ustoličujući sultane koji su im bili potrebni.
Janjičari su živjeli u posebnim naseljima, često su se bunili, dizali nerede i požare, svrgavali, pa čak i ubijali sultane. Njihov utjecaj je dobio tako opasne razmjere da je 1826. sultan Mahmud II porazio i potpuno uništio janjičare.
Ostali su upamćeni kao hrabri ratnici koji su jurišali na neprijatelja ne štedeći svoje živote. Upravo je njihov napad često odlučivao o sudbini bitke. Nije ni čudo što su ih figurativno nazivali “lavovima islama”.
